КАКО РАБОТНИЦИТЕ ВО ФАБРИКИТЕ НА СФРЈ НАВИСТИНА ЗЕМАА СТАНОВИ И КОЈ МАМЕШЕ: Еве што се случи со работниците, што се случи со менаџерите

Добивај вести на Viber

Процедурата за распределба на станбените единици во самоуправувачките компании на социјализмот беше комплицирана, недоволно јасна и подложена на различни толкувања и интервенции.

Иако денес звучи речиси како бајка, работниците во фабриките ширум поранешна Југославија, додека општественото уредување во земјата во тоа време беше (формално) самоуправен социјализам, во многу случаи им се обезбедуваше домување - токму од нивниот работодавец . Телеграф истражуваше како всушност биле доделени познати станови, за кои денешната младина може само да сонува.

Во сето тоа, работниците во специјалните (воени) производствени фабрики, како и стратешки значајните производствени капацитети беа особено во прв план. Ако фабриката се градеше намерно (наменета) за развој на некој дел од поединечни републики, ќе се градеа и станови.

За еден таков проект пишувавме на ова место: да потсетиме - текстилниот комбинат „Македонка“ - Штип изгради комплекс згради со повеќе од 300 станови за своите вработени.

Во секој случај - станбената изградба, која беше многу развиена во СФРЈ - не беше наменета за пазарни услови на бизнисот и клиентите кои ќе подигнат кредит за да купат „свои четири ѕида“, туку беа наменети за оние кои работеа осум часа зад машина.

Посветената индустрија го предводеше патот

Сосема иста беше ситуацијата и во многу други градови низ СФРЈ: во Вогошќа кај Сараево, каде што се уште се наоѓаат погоните ТАС („Сараевска фабрика за автомобили“) и денес има комплекс од згради наменети за работниците кои ја составуваа популарната „ Голфа двојка“.

Станови преку фабриките добија и вработените во наменската индустрија во Чачак („Слобода“ - воен дел, „Технички поправен институт“). Ваљевски „Крушик“ по истиот принцип делеше станбени единици на своите вработени. Мајсторите во мостарскиот „Сокол“, каде што се произведуваше домашните млазни авиони Соко, Галеб Г-2, Супер-галеб Г-4 и Орао Ј22, добија „воени станови“, како што популарно ги нарекуваа тогаш, иако тие се посебен дел во станбениот фонд офицерите и подофицерите на ЈНА имале.

Вработените во други (исклучиво цивилни) фабрики, исто така, добија квадратура од нивниот работодавец, што секој може сам да го види кога само ќе шета низ белградските општини. Потврда за тоа може да се види и денес во Раковица, каде што „ИМР“ (Мото Индустрија Раковица) некогаш подели повеќе од 100 станбени единици или во Младеновац, каде што работниците од „Керамика“ и „Петра Драпшина“ добија станови.

За рудари - бараки, за инженери - луксуз

За да добиете стан од вашата фабрика, не мораше да имате диплома од факултет. А тоа – „на почетокот“ – звучи навистина одлично, се води од идејата дека „сите сме исти, со исти права“.

Но, не беше баш така: рударите и обичните работници во фабриките можеа да сметаат на работничките бараки: главно монтажни згради изградени во непосредна близина на производствените погони, кои ќе ги покажат сите свои недостатоци по првиот силен дожд. И да си инженер, макар и да доаѓаш од друга република - можеше да сметаш на фабриката - да ти додели стан. И не каков било. За тоа време - дури и луксузно.

Дури и ако сте го дале својот придонес со активно учество на состаноците на ЗРЛЈ (не, не е грешка, туку кратенката за „Збирка на работни луѓе“ - периодична, бескрајна средба која често се претворала во општа кавга) и на состаноци на единствената тогашна партија - Сојузот на комунистите (на кое било ниво) - тогаш бевте „на коњот“. Поточно - станот ти беше „гарантиран“.

Сите се еднакви, но некои се поеднакви 

Со оваа парафраза на најважната реченица на бесмртниот Џорџ Орвел во неговото капитално дело „Животинска фарма“ може накратко да се опише системот што владеел во поделбата на становите во СФРЈ.

Процедурата за доделување станбени единици во фирмите на самоуправниот социјализам беше комплицирана, недоволно јасна (или како што се вели денес - недоволно транспарентна) и предмет на различни толкувања (читај - штимање, местење, поткуп). Денеска, пензионираниот поранешен синдикалец Јован Вуловиќ се присетува што било потребно за да се добие стан:

„Во зависност од компанијата, генерално се фаворизираат експерти, што е нормално. Само што ни рекоа дека сите сме еднакви, а всушност начинот на делење на становите создаде нови нееднаквости“, вели тој.

„Станови немаше доволно и беа „резервирани“ за менаџерите и за оние што доаѓаа однадвор. Она што беше изградено пред смртта на Тито беше распределено несразмерно, барем во мојата компанија (фабрика која неодамна беше распродадена од стечај, оп. автор. .)“, додава тој.

„Од 24 стана во две згради што Хидроградња ги изгради за нашата фабрика синдикатот доби четири. Дваесет стана беа поделени на инженери, но и на милениците на генералниот директор. Подоцна, многу подоцна, се покажа дека директорот ги почестил и двајцата тој и неговиот син со по еден стан во таа зграда“, се сеќава тој. „А за да се најде на списокот се бодуваше: образование, години работен стаж во фирма, години стаж, брачен статус, број на деца, моментално станбено обезбедување, здравствена состојба, членство во синдикат... Секоја ставката носеше одреден број поени“.

Признава и дека имало „недоследности“ и дека некои од членовите на синдикатот биле поважни од некои други колеги, и дека тогаш многу интервенции завршувале далеку од очите на јавноста, во локалните кафеани. Барем во неговата - сега веќе во таа форма и капацитет - непостоечка фабрика која се занимавала со производство на алати.

Привилегија на поединци

Со текот на времето, добивањето социјални станови стана привилегија на поединците. Станови се делеле и во разни фирми, особено оние што се занимавале со трговија - но таму немало простор за „обична работа“. Мораше да бидеш барем помлад менаџер за да се најдеш на списокот.

Во голем број случаи, јавните претпријатија, исто така, станаа почва за корупција при доделување простор за живеење. За жал, и локалните самоуправи ги злоупотребуваа станбените средства, па често даваа социјални станови „на јадица“.

Накратко - станбената политика во СФРЈ беше дизајнирана одлично: како потпора за работниците кои се насобраа во градовите. Но - тоа беше лошо спроведено: затоа што - луѓето се расиплива стока.

Затоа работниците во многу случаи се определувале за градба по сопствена режија, кога брзо ќе им никнеле куќите - благодарение на толпата нивни колеги, кои дошле да им помогнат на своите другари. И тие добија ист вид на помош за возврат кога ќе дојде „нивното време“.